Zorgplicht bibliotheken zet Westfriese gemeenten aan het werk

WEST-FRIESLAND, 18 december 2025 – In Westfriesland staan gemeenten aan de vooravond van een belangrijke verandering in het bibliotheekbeleid. Deze ontwikkeling betreft met name de zorgplicht bibliotheek Westfriesland die de betrokken gemeenten delen. Zes Westfriese gemeenten – Koggenland, Opmeer, Medemblik, Stede Broec, Drechterland en Enkhuizen – werken al jarenlang samen met de Stichting Westfriese Bibliotheken op basis van een convenant. Dit convenant loopt af per 1 januari 2026. De gemeente Hoorn vormt hierin een uitzondering, omdat zij beschikt over een eigen bibliotheekvoorziening.

De timing van het aflopen van het convenant is geen toeval. Op landelijk niveau wordt gewerkt aan een herziening van de Wet stelsel openbare bibliotheekvoorzieningen (Wsob). Waar het hebben van een bibliotheek nu nog een zogenoemde bevorderingstaak is – en daarmee vrijwillig voor gemeenten – wordt dit in de nieuwe wet een wettelijke zorgplicht. Het wetsvoorstel ligt momenteel bij de Raad van State en de beoogde ingangsdatum is 1 januari 2027, wat de zorgplicht bibliotheek Westfriesland significanter maakt.

Wat houdt de zorgplicht in?

De voorgestelde zorgplicht betekent dat gemeenten verplicht worden om te zorgen voor een volwaardige bibliotheekvoorziening. Onder de nieuwe regelgeving zijn de zorgplicht van Westfriesland bibliotheken en andere gemeenten meer dan enkel uitleenpunten voor boeken. De bibliotheek moet alle vijf wettelijke functies vervullen, beschikken over een fysieke collectie en worden ondersteund door een professionele organisatie. Daarnaast moeten gemeenten samen met de lokale bibliotheekorganisatie een meerjarenplan opstellen waarin het bibliotheekbeleid wordt vastgelegd.

In de toelichting op de wet wordt benadrukt dat dit plan rekening moet houden met lokale omstandigheden. Denk aan de samenstelling en omvang van de bevolking, maatschappelijke opgaven binnen het sociaal domein en de positie van de bibliotheek ten opzichte van onderwijs en andere sociaal-culturele voorzieningen in het kader van de zorgplicht bibliotheek Westfriesland.

Convenant verlengd, onderzoek gestart

Gezien deze ontwikkelingen heeft het college van burgemeester en wethouders besloten het bestaande convenant met de Stichting Westfriese Bibliotheken met één jaar te verlengen. Daarmee loopt de samenwerking door tot 1 januari 2027. Deze verlenging biedt ruimte om via een regionaal onderzoek te werken aan een toekomstbestendig meerjarenplan voor de bibliotheekvoorziening in Westfriesland.

Dit onderzoek wordt via een regionale aanbesteding uitgevoerd. De zes gemeenten nemen gezamenlijk de regie en bekijken integraal hoe sociale doelen binnen zorgplicht bibliotheek Westfriesland kunnen worden gerealiseerd door bibliotheekinitiatieven. Daarbij gaat het onder meer om jeugd en onderwijs, participatie, laaggeletterdheid, digitale vaardigheden, welzijnswerk en het vrijwilligerspunt.

Rijksmiddelen en tijdelijke regelingen

Het Rijk heeft extra middelen beschikbaar gesteld om ervoor te zorgen dat iedere gemeente beschikt over een volwaardige bibliotheek. In 2023 bleken namelijk elf Nederlandse gemeenten geen of onvoldoende bibliotheekvoorziening te hebben.

Voor de jaren 2024 en 2025 is er de specifieke uitkering (SPUK) ‘Versterken bibliotheekvoorziening’. Zo heeft de gemeente Stede Broec voor 2025 een SPUK ontvangen, waarmee de bibliotheek haar dienstverlening kan verbeteren en doorontwikkelen. Dit budget is ingezet om het bestaande voorzieningenniveau op peil te houden en lopende activiteiten voort te zetten.

Daarnaast ontvangen gemeenten in 2025 en 2026 een decentralisatie-uitkering van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. Deze bedraagt € 2,95 per inwoner, met een minimum van € 100.000 voor kleinere gemeenten. Deze middelen zijn niet geoormerkt, wat betekent dat gemeenten beleidsvrijheid hebben in de besteding ervan. Vanaf 2027 worden de extra middelen toegevoegd aan de algemene uitkering uit het gemeentefonds.

Financiële knelpunten bij de stichting

De tijdelijke SPUK-middelen hebben in 2025 gezorgd voor een vertekend beeld van de financiële situatie van de Stichting Westfriese Bibliotheken. De uitkering was niet meegenomen in de oorspronkelijke begroting, waardoor de cijfers gunstiger lijken dan ze structureel zijn. Om die reden is in 2025 geen gebruikgemaakt van de decentralisatie-uitkering.

Tegelijkertijd geeft de stichting aan dat de financiële ruimte begint te knellen. In het convenant is vastgelegd dat de stichting een bedrag per inwoner ontvangt op basis van de CPB-index, terwijl gemeenten de huisvestingskosten dragen. Door stijgende loonkosten en een indexering die niet aansluit bij de werkelijke kostenontwikkeling, blijkt dit bedrag per inwoner niet langer toereikend. De stichting bereidt daarom een voorstel voor waarin wordt gevraagd om incidentele middelen om de bedrijfsvoering weer op orde te brengen, met speciale aandacht voor zorgplicht bibliotheek Westfriesland.

Raad nauw betrokken bij vervolgstappen

Tijdens het regionale onderzoek naar de toekomst van de Westfriese bibliotheekvoorziening wordt de gemeenteraad op meerdere momenten betrokken. Raden worden gevraagd om mee te denken en kaders te stellen voor het toekomstige bibliotheekbeleid. Uiteindelijk zal een concept-meerjarenplan, inclusief de financiële gevolgen, ter besluitvorming aan de raad worden voorgelegd. Daarbij wordt ook de mogelijke inzet van de decentralisatie-uitkering voor 2026 betrokken.

Met de aankomende zorgplicht en het aflopen van het huidige convenant is duidelijk dat de bibliotheek in Westfriesland aan de vooravond staat van een nieuwe fase met betrekking tot de zorgplicht bibliotheek Westfriesland. De komende periode zal bepalend zijn voor hoe deze publieke voorziening zich ontwikkelt en welke rol zij blijft spelen in de lokale samenleving.