Column Jeanine van Voorden: “Van Vaccinaties tot PFAS: Het Groeiende Wantrouwen Tegen Overheid en RIVM”

Door de jaren heen is het vertrouwen van burgers in de overheid en het RIVM (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu) steeds meer onder druk komen te staan. De coronacrisis bracht dit wantrouwen aan het licht, maar het bleef er niet bij. Ook recente berichten over PFAS in eieren van hobbyboeren hebben opnieuw de discussie aangewakkerd: hoe betrouwbaar is de informatie die uit Den Haag en Bilthoven komt? En vooral: luisteren de instanties nog wel naar de burger?

De coronacrisis als keerpunt

Tijdens de coronapandemie stond het RIVM in het midden van de maatschappelijke storm. Als voornaamste adviseur van de overheid bij het opstellen van maatregelen zoals lockdowns, mondkapjesbeleid en vaccinatiecampagnes, was het instituut dagelijks onderwerp van gesprek. Waar een groot deel van de bevolking gehoorzaamde aan de richtlijnen, groeide er tegelijkertijd een flinke tegenbeweging. Demonstraties, complottheorieën en alternatieve media schoten als paddenstoelen uit de grond.

De communicatie van het RIVM werd regelmatig als verwarrend of tegenstrijdig ervaren. In het begin van de pandemie werd bijvoorbeeld gesteld dat mondkapjes weinig effect hadden, om later juist een mondkapjesplicht in te voeren. Zulke koerswijzigingen, hoe wetenschappelijk ook onderbouwd, versterkten het beeld van een overheid die het zelf ook niet wist — of erger: die de waarheid bewust achterhield.

Vaccinaties: bezorgdheid of complotdenken?

Na de coronagolf volgde een grootschalige vaccinatiecampagne. Voorstanders zagen het als de enige weg terug naar een normaal leven, terwijl critici vraagtekens zetten bij de snelheid waarmee de vaccins werden ontwikkeld en goedgekeurd. Hoewel het RIVM bleef benadrukken dat de vaccins veilig en effectief waren, nam de scepsis bij een deel van de bevolking alleen maar toe.

Er ontstonden vragen: Waarom werd afwijkende informatie of kritiek zo snel weggezet als desinformatie? Waarom kregen artsen of wetenschappers met andere meningen nauwelijks een podium? En waarom werd het debat over mogelijke bijwerkingen zo fel gevoerd — en vaak afgekapt?

Deze polarisatie leidde tot een breuk in het vertrouwen. Niet alleen in het vaccinatiebeleid, maar ook in de instanties die het beleid uitdachten en uitdroegen. Voor veel mensen werd het idee bevestigd dat de overheid vooral eigen belangen beschermt, en minder die van de burger.

En nu: PFAS in eieren

Alsof de coronaperiode nog niet genoeg verdeeldheid had gezaaid, komt nu het nieuws over PFAS in eieren van hobbykippen daar nog eens bovenop. Uit onderzoek van het RIVM blijkt dat in eieren van particuliere kippenhouders rond industriegebieden te hoge concentraties PFAS zijn aangetroffen. De aanbeveling: eet niet meer dan één ei per week uit eigen tuin.

Voor veel hobbyboeren en burgers is dit moeilijk te verkroppen. Niet alleen omdat het gaat om een eeuwenoude traditie van zelfvoorziening, maar ook omdat het wederom klinkt als een waarschuwing zonder duidelijke oplossingen. “Moeten we nu ook al stoppen met het eten van ons eigen voedsel?” klinkt het op sociale media. En opnieuw steekt de argwaan de kop op: is dit echt een gezondheidsadvies, of een voorbode van verdere bemoeienis met het privéleven van burgers?

Sommigen zien in deze waarschuwingen een poging om kleinschalige voedselvoorziening te ontmoedigen ten gunste van de grote industrie. Anderen wijzen op het feit dat de overheid zelf verantwoordelijk is voor de vervuiling van de bodem met PFAS, en het nu afwentelt op burgers die zelf kippen houden.

De kloof tussen burger en beleid

Wat deze kwesties met elkaar verbindt, is de groeiende kloof tussen burger en overheid. Waar beleid vroeger werd gedragen vanuit een gedeeld vertrouwen in instituties, lijkt dat vertrouwen bij veel mensen plaats te hebben gemaakt voor wantrouwen, vermoeidheid en zelfs verzet.

De autoriteit van het RIVM staat niet meer buiten kijf. Steeds vaker wordt wetenschappelijke informatie niet zomaar voor waar aangenomen, maar onderworpen aan publieke discussie, twijfel of zelfs afwijzing. Informatie wordt zelf verzameld, gedeeld en geanalyseerd via sociale media en alternatieve kanalen. Dat leidt soms tot waardevolle tegenvragen, maar ook tot verwarring en radicalisering.

Het belang van transparantie en dialoog

Toch ligt er ook een verantwoordelijkheid bij overheid en wetenschap. Als het vertrouwen afbrokkelt, moet niet alleen de burger zich openstellen voor feiten, maar moet ook de overheid zich rekenschap geven van hoe ze communiceert. Informatie die niet transparant is, roept vragen op. Beleidswijzigingen die niet goed worden uitgelegd, scheppen ruimte voor speculatie. En wanneer afwijkende stemmen worden buitengesloten, ontstaat het idee dat er iets te verbergen valt.

Een volwassen democratie vraagt om dialoog, ook als die ongemakkelijk is. Dat betekent luisteren naar bezorgde burgers, ook als ze kritiek hebben op het beleid of de wetenschap. Het betekent erkennen dat twijfels niet altijd voortkomen uit onwetendheid, maar soms uit ervaring, gezond verstand of legitieme zorgen. En het betekent bovenal: open zijn over wat we wel en niet weten.

Conclusie

Of het nu gaat om coronavaccins, mondkapjes of eieren uit eigen tuin — het onderliggende probleem is steeds hetzelfde: vertrouwen. En dat vertrouwen komt niet vanzelf terug. Het vraagt om eerlijkheid, helderheid en de bereidheid om burgers niet alleen te informeren, maar ook serieus te nemen.

De overheid en het RIVM moeten zich herbezinnen op hun rol als betrouwbare informatiebronnen. Alleen dan kan de kloof worden overbrugd. Want zonder vertrouwen is elke maatregel, hoe goed bedoeld ook, slechts een nieuwe bron van verdeeldheid.

Jeanine van Voorden
Columniste Westfriesland Praat
Verhalenschrijfster