4 Mei: ‘Herdenken in de schaduw van het heden’

Elk jaar, op de avond van 4 mei, wordt Nederland stil. Twee minuten waarin geen tram rijdt, geen stem klinkt, geen winkel bedient. Het is een moment van gezamenlijke stilte, van bezinning, van eerbetoon aan hen die vielen voor onze vrijheid. We herdenken de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog en van latere oorlogen en vredesmissies. Maar in die stilte, die zo geladen is met geschiedenis, klinkt ook iets anders: de echo van vergetelheid. De vraag rijst steeds indringender: weten we nog waarom we herdenken?

Waarom wij 4 mei hebben

De oorsprong van Dodenherdenking ligt in de nasleep van de Tweede Wereldoorlog. Nederland, vijf jaar lang bezet door nazi-Duitsland, verloor meer dan 200.000 mensen – Joden, verzetsstrijders, burgers, militairen. De herdenking begon aanvankelijk als een eerbetoon aan de militaire slachtoffers, maar al snel werd het breder: ook de vele burgers, de vervolgden, de gedeporteerden en de omgekomenen kregen hun plek in de collectieve herinnering. Herdenken werd een morele plicht. Niet alleen om te gedenken wie we verloren, maar ook om vast te houden wat we wonnen: vrijheid.

De verschrikkingen van toen

De Tweede Wereldoorlog was een dieptepunt in de menselijke beschaving. Miljoenen mensen werden vermoord vanwege hun afkomst, religie, overtuiging of verzet. In Nederland werden meer dan 100.000 Joden gedeporteerd en vermoord, samen met Roma, Sinti, homoseksuelen, politieke tegenstanders en geestelijken. Concentratiekampen als Auschwitz, Sobibor, Bergen-Belsen – het zijn namen die brandmerken. Ze herinneren ons aan wat er gebeurt als haat, angst en onverschilligheid vrij spel krijgen.

Ook in eigen land waren de verschrikkingen voelbaar. Verraad, razzia’s, hongerwinters. Mensen die hun buren aangaven, kinderen die hun ouders kwijtraakten. Verzetsstrijders die werden gemarteld of gefusilleerd. De verhalen zijn talloos en hartverscheurend. En precies daarom is herdenken geen ritueel maar een noodzaak.

De vervaging van herinnering

Maar de tijd schrijdt voort. De generatie die de oorlog bewust meemaakte, wordt kleiner. Hun verhalen, ooit verteld uit eerste hand, bereiken ons nu via documentaires, boeken en herdenkingsdiensten. De persoonlijke betrokkenheid maakt plaats voor historische afstand. En met die afstand vervaagt soms ook de urgentie.

Steeds vaker blijkt dat jongeren weinig weten over wat er in de oorlog is gebeurd. In enquêtes blijkt dat veel scholieren niet precies weten wat de Holocaust inhield, of zelfs niet kunnen uitleggen wat Auschwitz was. Geschiedenislessen worden beknot of versimpeld, en terwijl de wereld digitaliseert, lijken we minder tijd te maken voor het verleden.

Is dat verwonderlijk? Misschien niet. De oorlog ligt meer dan 80 jaar achter ons. Wie vandaag 18 is, groeide op zonder grootouders die het zelf nog hebben meegemaakt. En in een wereld vol nieuwe crises – klimaatverandering, oorlog in Oekraïne, economische onzekerheid – lijkt het verleden soms een verre echo. Maar juist daarom is herdenken nu belangrijker dan ooit.

De opkomst van nieuw antisemitisme

Want wie het verleden vergeet, is gedoemd het te herhalen. Die waarschuwing, vaak herhaald, klinkt vandaag opnieuw actueel. Antisemitisme, het gif dat in de jaren dertig Europa vergiftigde, steekt opnieuw de kop op. In Europa, maar ook in Nederland, neemt het aantal antisemitische incidenten toe. Joodse Nederlanders voelen zich steeds minder veilig. Slogans, haatberichten, vernielingen – het is een verontrustend patroon.

De oorlog in Gaza, die opnieuw duizenden levens eist, leidt tot felle emoties. Begrijpelijk. Het leed van Palestijnen, de aanvallen van Hamas, de vergeldingsacties van Israël – het roept wereldwijd verontwaardiging op. Maar die verontwaardiging slaat soms om in haat. Demonstraties waarin Israëlische vlaggen worden verbrand, waar Joodse burgers worden geïntimideerd, waar Holocaustrelativisme de boventoon voert. We zien het, en we zwijgen te vaak.

Er is een fundamenteel verschil tussen kritiek op het beleid van de Israëlische regering en haat jegens Joden. Dat verschil wordt in het publieke debat steeds vaker genegeerd. De sluipende normalisering van antisemitisme onder het mom van activisme is een gevaarlijke ontwikkeling. Het verleden leert ons waar dat toe kan leiden. Herdenken betekent ook: waakzaam zijn.

Van Auschwitz tot Al-Aqsa: een gespannen wereld

De wereld van vandaag is geen vreedzame. Oorlog woedt op vele plaatsen – Oekraïne, Jemen, Soedan, Gaza. Terrorisme is geen verre dreiging meer, maar een realiteit. De aanslagen in Parijs, Brussel, Berlijn, en dichterbij huis, herinneren ons eraan dat haat nog steeds slachtoffers maakt.

In het Midden-Oosten is de situatie complex en explosief. Israël, dat zichzelf ziet als een toevluchtsoord voor een volk dat eeuwenlang is vervolgd, reageert vaak met harde hand op terreur. Die reacties leiden tot duizenden doden aan Palestijnse zijde, en tot internationale kritiek. Tegelijkertijd kampt Israël intern met een verdeelde samenleving, en met externe dreigingen van landen als Iran en militante groepen zoals Hezbollah en Hamas.

Voor veel jonge mensen is het moeilijk te begrijpen waar het conflict echt over gaat. Ze zien beelden van vernietiging en lijden, zonder context, zonder geschiedenis. De nuance verdwijnt. En dat is gevaarlijk. Want zonder begrip voor de wortels van een conflict, is er geen ruimte voor echte oplossingen – alleen voor schuldtoewijzing en verharding.

De rol van onderwijs en herinneringscultuur

Wat kunnen we doen om het geheugen levend te houden? Het begint bij onderwijs. Niet als droge jaartallen, maar als verhalen. Persoonlijke, menselijke verhalen. Laat scholieren praten met overlevenden, met nazaten, met mensen die kunnen vertellen over de morele dilemma’s van oorlog en verzet. Gebruik kunst, theater, literatuur – alles wat raakt.

Maar ook buiten school is er werk te doen. Musea, herdenkingsplekken, films, podcasts – de herinneringscultuur moet mee met de tijd. Jongeren leven op TikTok, Instagram, YouTube. Wil je hen bereiken, dan moet je dáár zijn. Niet met belerende boodschappen, maar met verhalen die verbinden. Laat hen voelen dat dit ook hún geschiedenis is. Want vrijheid is geen erfgoed dat vanzelfsprekend overgaat – het is iets dat telkens opnieuw moet worden begrepen en bewaakt.

Waarom we blijven herdenken

4 mei is geen stoffig ritueel. Het is geen verplicht nummertje voorafgaand aan Bevrijdingsdag. Het is een spiegel die we onszelf voorhouden. Wie zijn wij, dat wij in vrijheid kunnen leven? Wat betekent die vrijheid, en wat hebben anderen daarvoor opgeofferd?

We herdenken om niet te vergeten. Maar ook om ons opnieuw bewust te worden van de kwetsbaarheid van onze samenleving. Van hoe snel vrijheid kan verkruimelen. Hoe haat kan groeien waar mensen zich onveilig voelen. Hoe geweld ontstaat uit verdeeldheid.

Herdenken is geen nostalgie. Het is een morele opdracht. Niet alleen voor hen die erbij waren, maar juist voor wie het alleen nog uit boeken kent. Want het verleden is nooit echt voorbij. Het leeft voort in onze keuzes, in onze houding, in hoe wij omgaan met verschil, met onrecht, met de ander.

Een pleidooi voor waakzaamheid

In deze tijd van polarisatie, van populisme, van complottheorieën en desinformatie, is het des te belangrijker dat we blijven herdenken. Niet om oude wonden open te houden, maar om nieuwe te voorkomen. Herdenken is ook: erkennen wat we zien gebeuren, en niet wegkijken. Het is de moed hebben om te zeggen: dit is niet wie wij willen zijn.

Als antisemitische graffiti op muren verschijnt, als Joodse scholen extra beveiliging nodig hebben, als complotten over “Joodse elites” opnieuw circuleren – dan is dat geen marginaal probleem. Dan is dat een aanslag op de waarden die we op 5 mei zo luid vieren: vrijheid, gelijkheid, menswaardigheid.

We herdenken de slachtoffers van toen, om de slachtoffers van morgen te voorkomen. Dat is geen loze kreet. Het is een oproep. Aan ons allemaal.

Twee minuten stilte.
Niet alleen om wat verloren ging,
maar om wat bewaard moet blijven.

Jeanine van Voorden
Columniste Westfriesland Praat
Verhalenschrijfster